Domena publiczna

Kojarzysz znak, który wygląda jak litera „C” umieszczona w kole i przekreślona jedną kreską? Oznacza się nim utwory należące do domeny publicznej. Czyli do czego?

‍Czym jest domena publiczna?

• Domena publiczna
• To zbiór twórczości, z której można korzystać bez ograniczeń, tj. kopiować, modyfikować i rozpowszechniać bez uiszczania wynagrodzenia także w celach komercyjnych. Dlaczego? Ponieważ autorskie prawa majątkowe do utworów zawartych w domenie wygasły albo te utwory nigdy nie były przedmiotem prawa autorskiego.

Co ważne, domena publiczna nie jest zdefiniowanym terminem prawniczym. To koncepcja, zgodnie z którą określa się istnienie twórczości dostępnej dla każdego.

Jako autor powinieneś pamiętać, że domena publiczna działa różnie w różnych państwach. Kraje indywidualnie regulują przepisy prawa autorskiego, dlatego zdarza się, że np. w Stanach Zjednoczonych utwór trafia do domeny publicznej szybciej niż w Polsce. Co to znaczy w praktyce? Twórcy amerykańscy już mogą z niego korzystać bez uiszczania wynagrodzenia, ale polscy muszą poczekać, aż zgodnie z przepisami obowiązującymi w naszym kraju autorskie prawa majątkowe do danego utworu oficjalnie wygasną.

‍Kiedy utwory przechodzą do domeny publicznej?

Wyżej pojawiła się informacja, że do domeny publicznej przechodzą te utwory, do których autorskie prawa majątkowe wygasły. Kiedy te prawa faktycznie wygasają?

• Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych po 70 latach od:
• śmierci twórcy,
• śmierci ostatniego ze współtwórców – w przypadku utworów współautorskich,
• daty pierwszego rozpowszechnienia utworu – jeśli jego twórca nie jest znany,
• śmierci najpóźniej zmarłych spośród wymienionych: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki – w przypadku utworów audiowizualnych,
• daty rozpowszechnienia albo ustalenia utworu – w przypadku utworów, do których autorskie prawa majątkowe przysługują innej osobie niż twórca.

Te 70 lat liczy się w pełnych latach następujących po roku, w którym zmarł twórca lub nastąpiło inne zdarzenie, od którego liczy się bieg terminu wygaśnięcia autorskich praw majątkowych. Zatem jeśli zmarł w lutym 2020 roku, jego utwory przejdą do domeny publicznej 1 stycznia 2091 roku.

Jak wspomnieliśmy wcześniej, oprócz tego w domenie publicznej znajdują się dzieła, które nigdy nie podlegały ochronie prawa autorskiego oraz te, które zgodnie z ustawą są poza ochroną prawnoautorską (np. akty normatywne, dokumenty, symbole, proste informacje prasowe).

• Przykład:
• Do domeny publicznej należą m.in. dzieła Leonarda da Vinci (twórcy obrazu „Dama z gronostajem”), Margaret Mitchell (autorki „Przeminęło z wiatrem”), George’a Orwella (autora „Roku 1984” czy „Folwarku zwierzęcego”), Edwarda Muncha (autora obrazu „Krzyk”) czy Cecila Hepworth’a (twórcy pierwszej filmowej adaptacji „Alicji w Krainie Czarów”). 1 stycznia 2024 roku trafił do niej również najstarszy wizerunek Myszki Miki.
• Co to oznacza w praktyce? Myszka Miki, ale wyłącznie w wersji z „Parowca Willie”, może stać się bohaterką horroru tak jak niegdyś Kubuś Puchatek („Kubuś Puchatek: Krew i miód”) albo pojawić się w reklamie pralek bez zgody Disneya, o ile takie wykorzystanie nie narusza autorskich praw osobistych.
• Dlaczego? Ponieważ domena publiczna to jedyna baza zasobów do bezpłatnego, swobodnego wykorzystywania – podkreślmy to jeszcze raz – także w celach komercyjnych.

‍A jak to wygląda na polskim podwórku?

1 stycznia 2024 roku do domeny publicznej trafiły również dzieła Juliana Tuwima (m.in. „Lokomotywa”, „Pan Hilary”, „Słoń Trąbalski”), Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (m.in. „Teatrzyk Zielona Gęś”), Kornela Makuszyńskiego (m.in. „Awantura o Basię”, „Szatan z siódmej klasy”).

‍

Od lat znajdują się w niej utwory Ignacego Jana Paderewskiego, Tadeusza Boya Żeleńskiego, Fryderyka Chopina, Marii Konopnickiej i innych wybitnych twórców.

‍

Jeśli zatem chcesz stworzyć utwór na bazie tekstu „Lokomotywy” z własnymi przeróbkami, możesz to zrobić bez pytania o zgodę.

‍Gdzie można znaleźć utwory, które przeszły do domeny?

Utwory należące do domeny publicznej znajdziesz w internetowych bazach.

Np. Rijksmuseum, czyli holenderskie muzeum narodowe na swojej stronie udostępnia jedną z największych kolekcji cyfrowych obrazów, Metropolitan Museum of Art – 375 tysięcy zdjęć obiektów muzealnych z ostatni 5000 lat, a NASA – zdjęcia satelitarne i fotografie kosmosu. Na stronie Petrucci Music Library skorzystasz z jednego z ponad 229 tysięcy utworów, a na stronie Parku Narodowego Yellowstone – z nagrań dźwięków wydawanych przez zwierzęta.

‍Jak korzystać z domeny publicznej?

Możesz w różnorodny sposób używać zasobów należących do domeny publicznej, to znaczy kopiować je, przerabiać, tłumaczyć i udostępniać. Masz prawo także zarabiać na utworach zależnych, które powstały np. z remiksowania dzieł z domeny publicznej.

Uwaga!
To, że utwór należy do domeny publicznej, nie oznacza, że jego twórcy stracili autorskie prawa osobiste. Autorskie prawa osobiste są niezbywalne i nieograniczone czasowo, a prawo do ich wykonywania po śmierci twórców przysługuje spadkobiercom. Jeśli zatem chce się skorzystać z utworu pochodzącego z domeny publicznej, mimo wszystko należy zadbać o wskazanie imienia i nazwiska albo pseudonimu oraz tytułu utworu oryginalnego. W przypadku włączenia utworu z domeny publicznej np. do swojego utworu audiowizualnego warto również zadbać o uzyskanie zgody spadkobierców twórcy na takie działanie.

• Przy użyciu utworu z domeny publicznej trzeba pamiętać o:
• konieczności wskazania autora i tytułu oryginału,
• rzetelnym wykorzystaniu utworu – bez wypaczania wartości, które za nim stały,
• upewnieniu się, czy utwór rzeczywiście należy do domeny.

Dlaczego ostatni z wymienionych punktów jest ważny? Ponieważ wielu twórców zapomina, że np. tłumaczenie stworzone przez innego autora niż autor oryginalnego tekstu to osobny utwór. Wtedy, gdy wygasają autorskie prawa majątkowe do oryginału, prawa do tłumaczenia mogą nadal obowiązywać.

Czy da się zarejestrować opracowanie utworu z domeny publicznej w ZAiKS-ie?

Wcześniej powiedzieliśmy, że możesz zarabiać na utworach zależnych, które stworzysz na bazie utworów należących do domeny publicznej. Czy to znaczy, że te utwory zależne da się zarejestrować w ZAiKS-ie? Tak. Rejestracja opracowań utworów z domeny publicznej jest możliwa.

‍

Da się to zrobić online na portalu zaiks.online. Trzeba tylko pamiętać, żeby na drugiej stronie formularza, w miejscu, w którym podaje się tytuł utworu, zadeklarować, że utwór jest opracowaniem.

‍

W przypadku utworów, do których autorskie prawa majątkowe wygasły, warto do formularza dołączyć materiały źródłowe będące podstawą do stworzenia opracowania. Dzięki temu rzeczoznawcy będą mogli łatwo ocenić, jaki był wkład twórczy i na tej podstawie przyznać odpowiedni udział w tantiemach.