Nowelizacja prawa autorskiego - co zmienia się dla twórców?

Dlaczego te zmiany są wprowadzone?

Polska, jak wszystkie państwa UE, miała obowiązek dostosowania krajowych przepisów prawa autorskiego do nowych standardów unijnych. Głównym celem tych regulacji jest bowiem wzmocnienie ochrony praw twórców w dobie cyfrowej, gdzie treści online odgrywają kluczową rolę. Nowe przepisy mają m.in. zapewnić odpowiednie wynagrodzenie za udostępnianie twórczości w Internecie oraz ułatwić twórcom zarządzanie ich prawami autorskimi.

Najważniejsze zmiany dla twórców

📌Tantiemy za treści udostępniane w internecie

Jedną z najważniejszych zmian jest niezbywalne prawo twórców do wynagrodzenia za udostępnianie ich utworów online – tzw. tantiemy zi.

Twórcy i artyści wykonawcy utworów audiowizualnych otrzymają je teraz nie tylko za emisję swoich dzieł w telewizji czy wyświetlenia w kinach, ale także za streaming na platformach VOD oraz ich reemisję w telewizjach kablowych. Ta zmiana zapewnia dodatkowe źródło dochodów dla współtwórców produkcji telewizyjnych i filmowych. Te tantiemy mogą być pobierane wyłącznie za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania 

Niezależnie od tego uprawnienia, które jest ograniczone do twórców audiowizualnych, ustawa wprowadziła niezbywalne prawo do wynagrodzenia z eksploatacji online dla autorów utworów literackich, publicystycznych, naukowych, muzycznych lub słowno-muzycznych i, analogicznie – dla artystów-wykonawców tych utworów. Prawo to nie jest objęte obowiązkowym zbiorowym zarządem, a twórcy i artyści mogą otrzymywać wynagrodzenia bezpośrednio od kontrahentów lub za pośrednictwem ozz-ów czy niezależnych podmiotów zarządzających. 

Uwaga! – przepis odnoszący się do wynagrodzeń za eksploatację online dla artystów wykonawców to jedyny przepis, który nie wszedł w życie 20 września. Na jego wdrożenie będziemy musieli poczekać do 20 lutego 2025 roku.

💡Odpowiedzialność serwisów UGC 

Ustawa zmienia też status platform user generated content (UGC) – takich jak YouTube, Instagram czy Facebook. Do tej pory były one zwolnione z odpowiedzialności za publikowane treści – w tym chronione utwory, powołując się na przepisy o hostingu. Nowelizacja ustawy, w ślad za Dyrektywą DSM, nakłada na operatorów platform UGC obowiązek uzyskiwania licencji na rozpowszechnianie treści chronionych, zdejmując jednocześnie odpowiedzialność z użytkowników platform, chyba, że uzyskują oni na swoich kanałach znaczące przychody. Platformy będą też zobowiązane do usuwania wyraźnie wskazanych treści, za które nie płacą uprawnionym. 

💰Godziwe wynagrodzenie za licencje i prawa autorskie

Nowe przepisy jasno określają, że wynagrodzenie za przeniesienie praw autorskich lub udzielenie licencji musi być „godziwe i odpowiednie”. Co to oznacza? Twórcy zyskują podstawę prawną do żądania wyższego wynagrodzenia, jeśli będzie ono zbyt niskie w stosunku do korzyści nabywcy praw. W przypadku sporu, domniemywa się, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z utworu spełnia te wymogi.

Z zasady przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji na korzystanie z utworu jest odpłatne. Wyjątek stanowią sytuacje, w których w umowie pomiędzy twórcą a klientem wyraźnie postanawia się, że licencja lub prawa majątkowe udzielane są za darmo. Do tej pory nie istniały jednak wytyczne, jaki powinien być poziom wynagrodzenia twórców za przeniesienie praw lub udzielenie licencji, rozpowszechnione więc były praktyki rynkowe oparte na symbolicznych, nawet kilkozłotowych wypłatach z umów.  Mamy nadzieję, że nowe przepisy wzmocnią siłę negocjacyjną twórców i artystów wykonawców. Będą też stanowić wytyczne dla sądów w razie niedojścia do porozumienia z zamawiającymi czy licencjobiorcami. 

🗒️Klauzula bestsellerowa – walka z dysproporcją

Zmieniono także tzw. klauzulę bestsellerową. Uprawniony może teraz ubiegać się o podwyższenie wynagrodzenia nie tylko w przypadku rażącej dysproporcji, ale także wtedy, gdy jego wynagrodzenie jest „niewspółmiernie niskie” w porównaniu z korzyściami nabywcy praw autorskich. To także wskazówka dla sędziów, jak mają oceniać wynagrodzenia twórców i artystów. 

💹Wgląd w przychody z eksploatacji utworów

Nowelizacja przyznaje twórcom i artystom prawo do regularnego otrzymywania informacji o przychodach z eksploatacji ich utworów. Mogą oni domagać się tych danych przynajmniej raz w roku, a maksymalnie raz na kwartał. Dzięki temu możliwe będzie weryfikowanie czy wynagrodzenie odpowiada rzeczywistym zyskom generowanym przez utwory.

🔬W‍yjątki dla nauki i edukacji

W celu wsparcia nauki i ochrony dziedzictwa kulturowego zmodyfikowano istniejące wyjątki, umożliwiając m.in. instytucjom oświatowym prowadzenie działalności na odległość, a archiwom czy muzeom, udostępnianie utworów niedostępnych w handlu. Najbardziej istotnym nowym wyjątkiem jest natomiast eksploracja tekstów i danych (TDM). Instytucje naukowe i kulturalne mogą bezpłatnie analizować dane zawarte w chronionych utworach na potrzeby badań niekomercyjnych. TDM może mieć jednak również charakter komercyjny i – czego chyba nie przewidzieli do końca legislatorzy unijni – umożliwiać rozbudowę m.in. dużych modeli AI.  Takiej eksploatacji uprawnieni mogą się jednak sprzeciwić, zastrzegając, że ich twórczość nie może być wykorzystywana w komercyjnym TDM. 

📰Prawa wydawców prasy

Nowe przepisy wzmacniają pozycję wydawców prasy. Platformy internetowe, takie jak agregatory wiadomości, będą musiały nabyć licencje na udostępnianie treści prasowych online. To kolejny krok w stronę ochrony praw wydawców w erze cyfrowej. Co ważne, polskie przepisy zobowiązują wydawców, żeby przychodami z takich licencji dzielili się z dziennikarzami w proporcji 50:50. Ten przepis, wraz ze wzmocnieniem pozycji wydawców poprzez możliwość ingerencji w negocjacje przez Urząd Komunikacji Elektronicznej, stanowią jedne z najbardziej nakierowanych na wsparcie twórców i wydawców prasy systemów w Europie. 

Co dalej? Czy będą kolejne zmiany?

Choć nowelizacja wprowadza wiele kluczowych reform, już teraz zapowiadane są kolejne zmiany. W przyszłości prace nad prawem autorskim mają objąć takie obszary, jak buy-outy, sztuczna inteligencja czy uczciwe wynagrodzenia za streaming muzyki. Znowelizowane przepisy wymagają też poprawek, bo w trakcie ich uchwalania pominięto przykładowo przy prawie do wynagrodzenia online, twórców plastycznych i fotograficznych, nie wzmocniono też przepisów o przysługującym tej kategorii twórców prawie odsprzedaży – droit de suite. O te zmiany w pierwszej kolejności ZAiKS będzie się upominał w rozmowach z ministerstwem kultury, posłami i na Forum Prawa Autorskiego.