Autorskie prawa osobiste stanowią jeden z fundamentalnych elementów systemu ochrony twórczości, obok praw majątkowych. Ich celem jest zabezpieczenie szczególnej więzi łączącej twórcę z utworem, wynikającej z jego indywidualnego charakteru i cech osobowości autora. Mają one charakter niezbywalny i nieograniczony w czasie, a ich wykonywanie po śmierci twórcy służy ochronie integralności dzieła oraz pamięci o jego autorze. Niniejszy artykuł omawia istotę i zakres autorskich praw osobistych, a także środki prawne służące ich ochronie.
🖋️Z chwilą powstania utworu na rzecz twórcy powstają dwa rodzaje praw autorskich: majątkowe i osobiste
Te pierwsze zabezpieczają interes ekonomiczny autora i pozwalają mu zarabiać na własnej twórczości. To one właśnie podlegają zbiorowemu zarządowi prowadzonemu przez ZAiKS jako organizację zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Nic więc dziwnego, że to im poświęcona jest większość artykułów publikowanych dotychczas w ZAiKS Akademia.
Autorskie prawa osobiste są jednak równie ważne dla twórców.
Jak stanowi art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: pr. aut.), mają one na celu chronić więź twórcy z utworem. Pod tym pojęciem należy rozumieć emocjonalny stosunek twórcy do dzieła, które jako wytwór umysłu i wyobraźni autora nosi piętno jego osobowości i indywidualności.
Dlatego właśnie autorskie prawa osobiste są prawami niezrzekalnymi i niezbywalnymi. Twórca nie może ich przenieść w drodze umowy czy w drodze testamentu, jak to ma miejsce w przypadku autorskich prawa majątkowych. Ponadto autorskie prawa osobiste nie wygasają z upływem czasu po śmierci twórcy. Piętno autora ucieleśnione w dziele trwa bowiem tak długo, jak długo istnieje jakiekolwiek odzwierciedlenie dzieła, czy to w pamięci innych ludzi, czy interpretacjach artystów wykonawców. Dlatego też autorskie prawa osobiste wykonuje zawsze sam twórca lub osoby przez niego wskazane. Choć nie przechodzą one na spadkobierców, to z chwilą śmierci twórcy, by zapewnić ich dalszą ochronę, ustawa o prawie autorskim umocowuje do ich wykonywania małżonka twórcy, a w jego braku inne osoby określone w art. 78 ust. 3 pr.aut. Oczywiście również sam twórca może w testamencie powierzyć wybranej przez siebie osobie na wypadek zgonu wykonywanie jego autorskich praw osobistych.
Ze względu na szczególny, indywidualny i niemajątkowy charakter autorskich praw osobistych nie podlegają one zbiorowemu zarządowi ZAiKS. Oznacza to, że to sam autor musi czuwać nad tym, czy dochodzi do ich naruszenia przez osoby trzecie. Ustawa w art. 78 przyznaje twórcy szereg środków ochrony tych praw, w tym m.in. roszczenie o zaniechanie działań stanowiących nie tylko naruszenie, ale nawet samo zagrożenie dla jego autorskich praw osobistych, żądanie usunięcia skutków naruszenia tych praw (np. poprzez publiczne oświadczenie), a w razie zawinionego działania również zadośćuczynienie pieniężne lub świadczenie na wskazany przez twórcę cel społeczny. Dlatego też tak ważne jest, aby twórcy wiedzieli, jakimi autorskimi prawami osobistymi dysponują i przed czym zapewniają im ochronę.
Aby ułatwić to zadanie, w tym artykule oraz następnych poświęconych temu zagadnieniu przyjrzymy się poszczególnym rodzajom autorskich praw osobistych.
⚖️Katalog autorskich praw osobistych i rola tzw. klauzuli „więzi twórcy z utworem”
Art. 16 pr. aut. zawiera otwarty katalog uprawnień służących ochronie więzi twórcy z utworem, co oznacza, że mogą zaistnieć także inne okoliczności wymagające ochrony tych więzi, niż te wymienione dla przykładu w ustawie:
- wymienione w ustawie
- prawo do autorstwa utworu,
- prawo do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
- prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
- prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
- prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
W literaturze prawniczej wskazuje się, że tzw. klauzula „więzi twórcy z utworem” pełni zarówno funkcję ochronną, jak i korygującą. Z jednej bowiem strony przyznaje twórcy otwarty katalog praw pozwalających przeciwdziałać każdemu działaniu, które mogłoby naruszać tę więź. Z drugiej jednak strony ogranicza twórcę. Ingerencja w jego autorskie prawa osobiste będzie stanowić naruszenie tylko, jeżeli rzeczywiście dojdzie do zakłócenia więź twórcy z utworem. Oczywiście autor może też z góry wyrazić zgodę (np. w umowie) na prowadzenie określonych działań wpływających na jego prawa osobiste.
📍Zagadnienie postanowień umownych dotyczących autorskich prawa osobistych zostanie poruszone w kolejnej części „Przewodnika po autorskich prawach osobistych”.
🧱Prawo do nienaruszalności treści i formy utworu
Prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, nazywane również prawem do integralności utworu, stanowi jedno z najważniejszych autorskich praw osobistych. Jego pierwsza komponenta pozwala twórcy żądać, aby jego utwór był eksploatowany w takiej formie, jaką sam mu nadał, bez zmian, skrótów, przeróbek czy dodatków. Dotyczy to również elementów obniżających wartość utworu (np. widocznych błędów innych niż te intencjonalnie wprowadzone przez autora). Odnosi się to również do utworów rozpowszechnionych na podstawie umowy z użytkownikiem.
Zgodnie z art. 58 pr. aut., jeśli publiczne udostępnienie utworu nastąpiło w nieodpowiedniej formie albo ze zmianami, którym twórca mógłby się słusznie sprzeciwić, może on, po spełnieniu pewnych warunków, od takiej umowy na udostępnienie utworu odstąpić bądź ją wypowiedzieć.
Jak już wspomniano, nie każda zmiana będzie stanowić naruszenie prawa do integralności. Dopuszczalne są drobne modyfikacje treści lub formy utworu, o ile nie zakłócają więzi twórcy z dziełem. Również niektóre przepisy prawa autorskiego wprost ograniczają prawo twórcy do zachowania pełnej integralności jego utworu.
Na przykład art. 49 pr. aut. pozwala następcy prawnemu (np. nabywcy autorskich praw majątkowych) dokonywać zmian w utworze bez zgody twórcy, o ile są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić.
Ograniczenia wynikają również z niektórych przepisów o dozwolonym użytku, w tym zwłaszcza wyjątku dla parodii, pastiszu czy karykatury. Korzystając jednak z takiego wyjątku od prawa autorskiego, nie mamy całkowicie wolnej ręki. Nasze działanie nie może bowiem naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Jak wskazuje przykładowo orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, twórca parodii nie może korzystać z oryginalnego utworu w sposób sprzeczny z ogólnie przyjętymi normami społecznymi. Twórca utworu parodiowanego może słusznie sprzeciwić się parodii noszącej cechy mowy nienawiści lub nawołującej do dyskryminacji. Również parodia niespełniająca aspektów humorystycznych wyróżniających ją od oryginału może stanowić naruszenie autorskich praw osobistych.
📖Prawo do rzetelnego wykorzystania utworu
Choć często rozpatrywane łącznie z prawem do nienaruszalności treści i formy utworu, prawo do rzetelnego wykorzystania dotyczyć może innych okoliczności. O ile prawo do nienaruszalności chroni przed ingerencją w treść lub formę utworu, o tyle prawo do rzetelnego wykorzystania może znaleźć zastosowanie nawet, gdy do takiej ingerencji nie doszło. Odnosi się ono do okoliczności, sposobu, formy, warunków, w jakich utwór jest rozpowszechniany, aby przeciwdziałać negatywnemu wpływowi tych okoliczności na sens utworu, jego odbiór, wartość artystyczną, renomę, godność twórcy itp. Obowiązek rzetelnego wykorzystania dotyczy zarówno licencjobiorców lub nabywców praw majątkowych (np. producentów, wydawców), jak i użytkowników korzystających z utworu w ramach dozwolonego użytku, np. prawa cytatu. Nie każde naruszenie tej zasady będzie automatycznie oznaczać zakłócenie więzi z twórcą – jak w przypadku wszystkich autorskich praw osobistych konieczna jest indywidualna ocena każdego przypadku.
🔍Przykłady naruszenia prawa do nienaruszalności treści i formy utworu i jego rzetelnego wykorzystania
Literatura prawnicza i orzecznictwo sądowe wskazuje wiele przykładów działań, które oceniono jako naruszenie prawa do integralności:
- Przykłady działań:
- wykonanie utworu w sposób nieumiejętny lub niedbały;
- samowolny podział dzieła, ingerencja w jego kolorystykę lub strukturę (np. układ rozdziałów);
- wypaczenie intencji twórcy przy korzystaniu z dzieła przy jednoczesnym jego rozpowszechnianiu pod nazwiskiem autora np. użycie piosenki na potrzeby kampanii politycznej lub ceremonii religijnej wbrew woli autora;
- samowolne dołączenie do utworu ilustracji lub reklam bądź dodanie bez uzgodnienia komentarza, przedmowy lub dodatkowych wyjaśnień;
- opatrzenie publikacji muzycznej nieuzgodnioną z twórcą okładką;
- wybiórcze cytowanie fragmentów utworu na potrzeby nadmiernej i nieuzasadnionej krytyki autora lub chęci zniekształcenia sensu utworu bądź wytworzenia u odbiorców fałszywego wyobrażenia o utworze;
- „poprawianie” i retuszowanie zdjęć lub prac plastycznych bez zgody twórcy, dodawanie napisów, zmiany w zakresie kadrowania, tonacji itp.;
- dobudowa obiektów do utworu architektonicznego lub w jego otoczeniu, które wpływają na odbiór dzieła lub jego walory estetyczne.
Dla odmiany trudno jest wymienić przykłady zmian w utworze, które z góry wykluczałyby możliwość zakłócenia więzi autora z jego dziełem. Nawet jeśli zakres dopuszczalnych zmian lub sposobów korzystania z utworu został określony w umowie, strony nie będą w stanie przewidzieć wszystkich sytuacji, w których mogłoby dojść do naruszenia autorskich praw osobistych. Obok zmian, które w sposób jednoznaczny deprecjonują wartość dzieła, zaburzają wizję autora, powodują dyskomfort i niekorzystne doznania, istnieją niezliczone przykłady modyfikacji lub korzystania z utworu, które choć z pozoru błahe lub nieszkodliwe (np. publikacja tekstu z licznymi błędami interpunkcyjnymi niepochodzącymi od autora), mogą jednak w pewnych okolicznościach naruszyć autorską więź z dziełem.
Dlatego też użytkownik powinien zawsze zachowywać ostrożność, kiedy dokonuje zmian w utworze, a także zwracać uwagę na to, czy sposób, w jaki korzysta z utworu, pomimo braku ingerencji w jego treść lub formę, jest rzetelny i nie przynosi ujmy dziełu i jego autorowi.
Podsumowanie
Prawo autorskie wyróżnia prawa majątkowe (o charakterze ekonomicznym) oraz osobiste (o charakterze niemajątkowym).
Ich istotą jest ochrona więzi twórcy z utworem – rozumianej jako emocjonalny, intelektualny i artystyczny związek autora z jego dziełem.
Są one niezbywalne, niezrzekalne i nieograniczone w czasie – nie mogą być przedmiotem obrotu prawnego ani wygasnąć po śmierci twórcy.
Po zgonie twórcy prawa te wykonuje jego małżonek lub inne osoby wskazane w art. 78 ust. 3 pr.aut., bądź osoba wyznaczona przez autora w testamencie.
Z uwagi na ich osobisty charakter, prawa te nie podlegają zbiorowemu zarządowi (np. przez ZAiKS) – twórca samodzielnie czuwa nad ich ochroną.
Art. 78 pr.aut. przyznaje twórcy m.in. roszczenie o zaniechanie naruszeń, usunięcie ich skutków, zadośćuczynienie pieniężne lub świadczenie na cel społeczny.
Pełni funkcję ochronną i korygującą – pozwala przeciwdziałać działaniom naruszającym więź z dziełem, ale też ogranicza zakres ochrony do realnych przypadków jej zakłócenia.
Twórca ma prawo żądać, by jego utwór był wykorzystywany w oryginalnej formie, bez nieuzgodnionych zmian, skrótów czy przeróbek.
Chroni twórcę przed wykorzystaniem dzieła w sposób wypaczający jego sens, kontekst lub godzący w jego renomę – nawet bez ingerencji w samą treść utworu.
Każda modyfikacja, nawet drobna, może w pewnych okolicznościach naruszać autorskie prawa osobiste – dlatego konieczne jest poszanowanie zarówno formy, jak i intencji twórcy.
.png)