W rozdziale 3. ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zatytułowanym Dozwolony użytek chronionych utworów, znajduje się katalog wyjątków i ograniczeń dla wykonywania przez twórców praw autorskich, umożliwiający korzystanie z utworów bez uprzedniej zgody ich autorów.
Trzeba na wstępie zaznaczyć, że wyjątki te muszą być traktowane ściśle – nie można ich interpretować rozszerzająco. Należy trzymać się wytycznych wskazanych przez tekst ustawy.
Jakie warunki, w dużym skrócie, zawarte są w ustawie dla prawa cytatu, zamieszczonego w art. 29 ustawy?
🎶 Utwór w utworze
Cytować – czyli umieszczać urywek, a w przypadku utworów krótkich oraz utworów plastycznych i fotografii – całość cudzego utworu, można tylko, jeśli nasze własne dzieło jest utworem, czyli nosi znamiona indywidualnej twórczości. Zbitka cudzych filmików w jedno wideo czy muzyczny mashup (połączenie kilku utworów muzycznych w nową całość) nie wypełnia warunków prawa cytatu, jeśli nie obudujemy jej własną twórczością. Nie istnieją żadne wytyczne co do długości wykorzystywanych fragmentów, tak aby mieć pewność, że mamy do czynienia z cytatem. Za każdym razem relacja objętości między utworem cytującym a cytowanym jest oceniana indywidualnie, ale przeważająca liczba cytatów w stosunku do własnej twórczości może stanowić podstawę do uznania, że przekroczone zostały granice prawa cytatu i prawa majątkowe do utworów cytowanych zostały naruszone. Przyjmuje się, że utwór cytowany powinien być podrzędny w stosunku do utworu, w którym został zawarty.
📡 Rozpowszechnienie
Można cytować wyłącznie utwory rozpowszechnione – czyli udostępnione publicznie za zgodą twórcy.
🎯 Cel
- Ustawa wyraźnie określa katalog sytuacji, które uzasadniają wykorzystanie prawa cytatu. Są nimi:
- Wyjaśnianie – gdy chcemy przedstawić stanowisko czy poglądy innej osoby przedstawione w utworze tej osoby lub gdy cytowany utwór stanowi niezbędne tło dla własnej argumentacji lub o pisania dotychczas wyrażanych poglądów. Można za wyjaśnienie uznać przywoływanie stanowiska autorytetów w danej dziedzinie.
- Polemika – dyskusja z cudzą twórczością.
- Analiza krytyczna lub naukowa – omówienie cudzej twórczości, np. w recenzjach lub opracowaniach naukowych.
- Nauczanie – w utworach o charakterze edukacyjnym – nie tylko podręcznikach, książkach czy artykułach, ale też prezentacjach, których celem jest pogłębienie wiedzy odbiorców. Nauczanie musi być głównym celem tak wykorzystanego cytatu.
- Prawa gatunku twórczości – najtrudniejsza do opisania przesłanka cytatu. Przed zmianą przepisów i wyodrębnieniu z przepisu o prawie cytatu parodii, pastiszu i karykatury, to właśnie te gatunki twórczości były przytaczane jako przykład takiego celu. Za inny gatunek, u którego podstaw leży przytaczanie cudzych utworów, uznawany jest kolaż malarski czy graficzny.
🫶 Relacja z utworem cytowanym
Korzystanie z cytatu powinno mieć na celu „nawiązanie dialogu” z cytowanym utworem lub twórczością, poglądami czy działaniami autora tego utworu. Cytat nie może być jedynie kompletnie oderwanym od tej relacji ozdobnikiem.
✍️ Oznaczenie autorstwa i wyodrębnienie cytatu
Podobnie jak w przypadku innych wyjątków i ograniczeń, korzystanie z prawa cytatu wymaga poszanowania praw osobistych twórców utworów cytowanych, czyli podania imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, z którego pochodzi cytowany utwór. Cytat powinien też być wyraźnie rozpoznawalny w utworze cytującym. Natomiast sposób oznaczenia cytatu zależy od gatunku twórczości, w której jest stosowany cytat.
Czy zastosowanie prawa cytatu zgodnie ze wskazanymi wytycznymi daje gwarancję legalności działania?
Co do zasady tak być powinno, ale ocena każdego przypadku jest dokonywana indywidualnie, w ostateczności przez sąd, który pomocniczo bierze pod uwagę przy stosowaniu art. 29 również treść art. 35 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowiącego, że zastosowanie prawa cytatu, podobnie jak pozostałe wyjątki i ograniczenia prawa autorskiego, nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy.
Do naruszenia normalnego korzystania z utworu dochodzi, gdy utwór zawierający cytat z innego utworu staje się w pewnym sensie konkurencyjny lub zastępuje korzystanie z utworu cytowanego przez odbiorców. Jest to w przypadku prawa cytatu bardzo mało prawdopodobne, ale ocena jest dokonywana zawsze w odniesieniu do konkretnej sytuacji faktycznej. W interesy twórcy godzi natomiast wykorzystanie prawa cytatu, które powoduje nieuzasadniony uszczerbek w interesie autora. Czyli cytat musi zawsze być uzasadniony koniecznością ochrony interesów innych osób lub szeroko rozumianym interesem publicznym – np. prawem do nauczania, polemiki, debaty publicznej.
Zdaniem wielu autorów doktryny posłużenie się cytatem nie wyklucza powołania się autora utworu cytowanego na naruszenie autorskich praw osobistych. Jako przykład podaje się użycie cytowanego utworu w sposób zniekształcający intencje jego autora lub tworzący fałszywe wyobrażenie jego poglądów czy wypaczający sens utworu. Jednoznacznym naruszeniem autorskich praw osobistych jest brak oznaczenia cytatu, czyli przywłaszczenie sobie cudzej twórczości – plagiat.
Jak mają się te zasady do treści generowanych przez użytkowników takich portali jak YouTube?
Dokładnie tak, jak do działalności poza internetem – warunki stosowania prawa autorskiego online są takie same jak offline.
Warto podkreślić, że w prawie unijnym do 2019 roku wyjątki dotyczące prawa cytatu, ale też karykatury, parodii i pastiszu nie musiały być obowiązkowo zawarte w prawach krajowych poszczególnych państw członkowskich. Istotną zmianę w tym zakresie wprowadził art. 17 Dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym, który nakazał wdrożenie obowiązkowo tych wyjątków właśnie na potrzeby treści generowanych przez użytkowników portali internetowych. Dyrektywa DSM nie została jeszcze w Polsce zaimplementowana, ale w zaprezentowanych przez resort kultury projektach ustawy wdrażającej dyrektywę nie przewiduje się zmian w prawie cytatu, parodii, pastiszu i karykatury, ponieważ, zdaniem legislatorów, wszystkie te wyjątki już w Polsce obowiązują i stosuje się jej również do sfery online.
Tak więc można stosować prawo cytatu w treściach tworzonych przez użytkowników, z poszanowaniem podanych powyżej zasad – sama treść użytkownika musi stanowić utwór, wykorzystać można rozpowszechniony utwór, prawidłowo go oznaczając i wyłącznie w celach wskazanych w art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych – nauczaniu, analizie, polemice i pozostałych. Każde inne, przekraczające zasady prawa cytatu lub inny wyjątek od prawa autorskiego, włączenie cudzego utworu do własnej kreatywnej treści wymaga uzyskania zgody uprawnionych. W przypadku utworów audiowizualnych włączenie utworów np. muzycznych wykraczające poza prawo cytatu, stanowiące np. ozdobnik danej sceny lub jej wzmocnienie, zwane jest potocznie synchronizacją i traktowane jest jako element praw osobistych autora.
Posłużenie się cytatem nie wyklucza powołania się autora utworu cytowanego na naruszenie autorskich praw osobistych.
Jako przykład podaje się użycie cytowanego utworu w sposób zniekształcający intencje jego autora lub tworzący fałszywe wyobrażenie jego poglądów czy wypaczający sens utworu. Jednoznacznym naruszeniem autorskich praw osobistych jest brak oznaczenia cytatu, czyli przywłaszczenie sobie cudzej twórczości – plagiat.
W ramach portalu YouTube działa system Content ID, który służy do zarządzania utworami chronionymi, porównując treści przesyłane na portal z bazą plików z utworami dostarczanymi przez uprawnionych. Jeśli system wykryje chronioną muzykę użytą w przesyłanych treściach, może je zablokować. Uprawnieni mają również prawo złożyć do YouTube'a wniosek o usunięcie utworów, niezależnie od systemu Content ID. Korzystający z Content ID uprawnieni mogą po wykryciu, że dane wideo zawiera ich treści chronione, zdecydować jedynie o monitorowaniu wyników oglądalności tego wideo, pozostawiając je na platformie, czyli niejako wydać zgodę na bezpłatne korzystanie z utworu w wideo użytkownika, lub zablokować wideo na konkretnych terytoriach, czyli nie wydać zgody na wykorzystanie swojego utworu, lub zdecydować o zarabianiu na treści użytkownika przez umieszczenie przy nim reklam, czyli udzielić pewnej formy odpłatnej licencji.
Sprzeciwiając się blokadzie lub usunięciu treści, użytkownik może powoływać się na prawo cytatu, jeśli spełnia jego wymogi. W ostateczności spór taki, podobnie jak przy korzystaniu offline, również rozstrzyga sąd.
Z wykorzystaniem kreatywnych treści na portalach typu YouTube czy z korzystaniem z samego prawa cytatu wiąże się wiele wynikających z niewiedzy mitów, takich jak rzekomo legalne korzystanie z fragmentów utworów określonej długości. Większość z nich ma niewiele wspólnego ze stanem prawnym. By nie narazić się na przykre konsekwencje, warto sięgnąć do sprawdzonych źródeł – ustawy czy wyjaśnień doktryny, a nie polegać na obiegowych opiniach.
