Czym jest klauzula bestsellerowa?

"Chłopki. Opowieść o naszych babkach" to reportaż autorstwa Joanny Kuciel-Frydryszak, wydany w 2023 r., we współpracy z wydawnictwem Marginesy. Jak wskazuje sama autorka reportaż ten opowiada o codziennym życiu kobiet na polskiej wsi. Publikacja osiągnęła ogromny sukces, zdobyła wiele nagród, przetłumaczona została na inne języki, a skutkiem tego również odnotowano jej sprzedaż przekraczającą pół miliona egzemplarzy. W marcu 2025 r. świat obiegła wiadomość o sporze, jaki powstał pomiędzy autorką a wydawnictwem, a sama autorka wskazała, że zamierza powołać się na przepis art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

📊 Wydawać by się mogło, że sukces i spór nie idą w parze, jednak jak widać - nic bardziej mylnego!

W takich wypadkach, w odniesieniu do prawa autorskiego pojawia się właśnie tzw. klauzula bestsellerowa, o której mówi art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. O co więc w niej chodzi? 

Zgodnie z art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w przypadku gdy wynagrodzenie twórcy jest niewspółmiernie niskie w stosunku do korzyści nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd.

Przepis ten ma na celu zrównoważenie praw stron umowy oraz ochronę twórców w sytuacjach, gdy wynagrodzenie, które otrzymali na podstawie umowy związanej z wydaniem np. książki okaże się niewspółmiernie niskie w stosunku do zysków drugiej strony umowy - licencjobiorcy, bądź nabywcy praw majątkowych.

We wrześniu 2024 roku wprowadzone zostały również zmiany w art. 43 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zgodnie z którymi, wynagrodzenie za przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji powinno być godziwe, a także odpowiednie do zakresu udzielonego prawa, charakteru i zakresu korzystania oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu. Nowe brzmienie przepisu, w porównaniu do poprzedniego, kładzie nacisk, na fakt, że wynagrodzenie musi być godziwe, a także sugeruje, że za takie co do zasady uważać należy wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów.

💡W przypadku umów z wydawnictwami książkowymi jedną stroną umowy jest autor, a drugą wydawca.

W wielkim uproszczeniu można powiedzieć, że rolą autora jest stworzenie określonej publikacji i dostarczenie jej wydawcy, a rolą wydawcy jej opublikowanie i dystrybucja. W celu umożliwienia działań wydawcy, nieodłącznym elementem umów wydawniczych są postanowienia dotyczące przeniesienia praw autorskich, bądź też udzielenia wydawcy zgody na korzystanie z utworu, a więc licencji wyłącznej lub niewyłącznej. Z tytułu stworzenia publikacji oraz dysponowania prawami autorskimi, autor otrzymuje określone w umowie wynagrodzenie. Rozkład kosztów związanych z redakcją książki, jej produkcją, reklamą oraz promocją uzależniony jest od treści zawartej pomiędzy stronami umowy. Od jej postanowień zależy również wysokość przyznanego twórcy na wstępie wynagrodzenia oraz ewentualny podział zysków ze sprzedaży książki. Sama treść umowy zawartej pomiędzy Joanną Kuciel-Frydryszak a wydawnictwem Marginesy nie jest znana, ponieważ jest ona objęta tajemnicą. W mediach dotychczas pojawiły się jednak oświadczenia dotyczące mającej miejsce sytuacji, zarówno opublikowane przez samą autorkę, jak i udostępnione przez wydawnictwo.

Na podstawie oświadczenia autorki wiemy, że uważa ona, że zyski wydawnictwa znacznie przekraczają te, które uzyskała ona sama w ramach współpracy. Właśnie dlatego autorka zdecydowała się na wystąpienie do sądu z żądaniem podwyższenia należnego jej wynagrodzenia. Zgodnie z oświadczeniem wydawnictwa Marginesy - wywiązało się ono w pełni z postanowień umowy, która łączy ich z twórczynią, a obecnie pomiędzy stronami umowy prowadzone są negocjacje zmierzające do rozwiązania zaistniałej sytuacji (stan na dzień 12 maja 2025 r.).

Co najciekawsze, w razie gdy dojdzie do ewentualnego sporu sądowego, ocenie podlegać będzie głównie to, jakie zyski strony otrzymały w związku ze współpracą oraz, czy wynagrodzenie autorki pozostaje niewspółmiernie niskie do zysków wydawcy.

🔍 Co oznacza wskazana w przepisie art. 44 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych niewspółmierność?

Jak duża musi być dysproporcja w zyskach wydawnictwa i autora, by sąd mógł podwyższyć wynagrodzenie na podstawie tzw. klauzuli bestsellerowej? Nie zostało to wskazane w żadnych przepisach wprost i zależy od oceny sądu rozpatrującego daną sprawę. 

Jeszcze do niedawna przesłanką decydującą o możliwości zastosowania klauzuli bestsellerowej była nie niewspółmierna wysokość wynagrodzenia twórcy i korzyści nabywcy, a ich rażąca dysproporcja. Brzmienie art. 44 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych zostało zmienione nowelizacją z 20 września 2024 r., tak, by ułatwić twórcom realizację ich uprawnień.

Warto zwrócić uwagę na to, że art. 44 ma zastosowanie także do innych twórców, a więc dotyczy również muzyków!