Osobiste vs. majątkowe – czym się różnią najważniejsze prawa autorskie?

Prawa autorskie to zbiór uprawnień przysługujących każdemu twórcy. Prawa autorskie dzielą się na dwie grupy – autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe. Opisuje je Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Warto zapoznać się z treścią tego dokumentu, aby mieć świadomość, jaki zakres ochrony przysługuje twórcy albo kiedy dochodzi do naruszenia praw autorskich.

Kiedy ktoś staje się twórcą?

Twórcą jest każdy, kto stworzył utwór. Wiek, płeć, wykształcenie, doświadczenie, przynależność do związków autorów albo innych organizacji nie mają znaczenia. Nie liczy się nawet celowość działania, ponieważ utworem będzie także np. melodia, która powstała przez przypadek.

Czym jest utwór?

Utwór to każdy przejaw działalności twórczej człowieka o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, bez względu na swoją wartość, przeznaczenie i sposób wyrażenia.

• Tym samym utwór to:
• kompozycja muzyczna i słowno-muzyczna
• dzieło plastyczne
• fotografia
• praca lutnicza
• tekst literacki, publicystyczny, naukowy
• program komputerowy
• przedstawienie sceniczne i pantomimiczne

Ale to tylko przykłady – ustawa nie zawiera zamkniętego katalogu utworów chronionych prawami autorskimi. 

‍

Jedyne zastrzeżenie jest takie, że prawa autorskie nie obejmują odkryć, idei, procedur, metod i zasad działania czy koncepcji matematycznych.

Co to znaczy? Pomysł nie jest utworem, dlatego pomysły nie są chronione przez prawo autorskie.

Od kiedy obowiązuje ochrona utworu?

Od momentu jego ustalenia. Brzmi enigmatycznie, ale taki zapis widnieje w ustawie. Ustalenie to uzewnętrznienie w takiej formie, w jakiej przynajmniej potencjalnie może dotrzeć do odbiorców, np. wygłoszenie tekstu piosenki przed grupą znajomych.

Co ważne, ustalenie nie musi być równoznaczne z utrwaleniem na jakimkolwiek nośniku. 

Zatem każdy ustalony utwór jest chroniony niezależnie od tego, czy został nagrany albo zarejestrowany w ZAiKS-ie. 

Prawa autorskie dzielą się na dwa rodzaje: autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe. Mają różny zakres, czas trwania i uprawnienia.

Autorskie prawa osobiste

Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem. Te prawa są niezbywalne i bezterminowe. Nie da się ich zrzec lub przekazać i nigdy nie wygasają.

• Obejmują prawo do:
• autorstwa utworu,
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

📌 Prawo do autorstwa utworu i oznaczenia go swoim nazwiskiem

Twórcy przysługuje prawo do oznaczenia swojego autorstwa. Za każdym razem, gdy to tylko możliwe, utworowi powinna towarzyszyć informacja dotycząca tego, kto go stworzył, chyba, że twórca zdecydował inaczej.

📌 Prawo do integralności utworu i jego rzetelnego wykorzystania

Prawo do nienaruszalności treści i formy utworu chroni twórcę przed wprowadzaniem zmian w utworze bez jego zgody. Zmiana tekstu czy kompozycji wymaga zgody twórcy.

Natomiast prawo do rzetelnego wykorzystania utworu odnosi się m.in. do użycia utworu w odpowiednim kontekście. Np. autor może nie chcieć udostępnić swojej kompozycji muzycznej do wykorzystania w konkretnej reklamie, bo uważa, że to wpłynęłoby negatywnie na jego wizerunek.

📌 Prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu

Twórca musi być przekonany, że utwór jest skończony i gotowy do prezentacji. Twórca ma prawo do określenia, w którym momencie utwór może zacząć być udostępniany.

📌 Prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu

Ostatnie z praw osobistych, czyli prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu, zastrzega, że twórca ma możliwość weryfikacji, w jaki sposób używa się jego dzieła.

Autorskie prawa majątkowe

Druga grupa praw autorskich, którymi objęte są utwory, to prawa majątkowe. Chronią one interesy biznesowe twórcy utworu. 

‍

Te prawa są zbywalne – można je sprzedać, przekazać w całości lub częściowo w ramach licencji, czasowe – wygasają po 70 latach od śmierci autora oraz dziedziczne, czyli przechodzą na spadkobierców.

• Do autorskich praw majątkowych zalicza się:
• prawo do dysponowania utworem i korzystania z niego,
• prawo do wynagrodzenia za wykorzystanie utworu przez innych.

• Uwaga, czasowość autorskich praw majątkowych ma pewne ograniczenia. 70 lat liczy się od:
• ostatniego dnia roku kalendarzowego w roku śmierci twórcy, a nie od daty śmierci,
• od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu, jeśli utwór był anonimowy,
• od śmierci ostatniego współautora, jeśli utwór miał więcej niż jednego autora,
• śmierci najpóźniej zmarłego – reżysera, scenarzysty, autora dialogów, kompozytora – w przypadku filmu.

📌 Prawo do dysponowania utworem

Prawo do dysponowania utworem dotyczy możliwości rozporządzania nim na różnych polach eksploatacji.

Czym są pola eksploatacji? Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych to sposoby wykorzystania utworu, które mogą dotyczyć różnych form jego wykorzystania: odtwarzania, wykonania, utrwalania na nośnikach, wystawiania, wprowadzania do obrotu, czyli np. emisji w stacjach radiowych i telewizyjnych, udostępniania na portalach streamingowych itp.

Wyrażaniem zgody na użycie utworu, czyli udzielaniem licencji, w imieniu twórców zajmują się organizacje zbiorowego zarządzania (ozz). W Polsce jest to ZAiKS.

📌 Prawo do wynagrodzenia za wykorzystanie utworu przez innych

Każdemu twórcy przysługuje wynagrodzenie – tantiemy – za użycie utworu w różnych mediach i miejscach np. w radiu, telewizji, Internecie, w czasie publicznych imprez takich jak koncerty czy wydarzenia sportowe. Opłaty za wykorzystanie mają obowiązek wnosić zarówno firmy, jak i instytucje oraz osoby, które wykorzystują utwory w swojej działalności.

Pobieranie wynagrodzenia autorskiego nazywane jest inkasem. Wynagrodzenia autorskie pobierane od użytkowników mogą mieć formę stałego ryczałtu albo stanowić procent wpływów wynikających z użycia utworu.

Inkasem zajmują się organizacje zbiorowego zarządzania (ozz), które przekazują twórcom tantiemy, dzieląc je pomiędzy wszystkich uprawnionych.