Utwór – co to jest?

Zróbmy eksperyment… Jak ChatGPT rozumie słowo „utwór”.

Prompt: Użyj słowa „utwór” w zdaniu w kontekście branży muzycznej.

Wygenerowane przez ChatGPT przykłady tylko potwierdzają fakt, że potocznie słowo „utwór” jest utożsamiane z piosenką, nagraniem, które możemy odsłuchać.

W biznesie muzycznym słowo „utwór” należy jednak rozumieć przede wszystkim jako warstwę kompozycji i warstwę tekstową. Piosenka, którą słyszymy w serwisach streamingowych czy w radiu, to „nagranie”.

‍

To, co jest utworem, a co nie, określają przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych chroniące twórców. 

Zgodnie z definicją przedmiotem prawa autorskiego (utworem) jest każdy przejaw działalności twórczej, który ma indywidualny charakter i został ustalony w dowolnej postaci.

‍

Co to oznacza? Gdy autor stworzy utwór w rozumieniu ustawy, automatycznie ma do niego autorskie prawa osobiste oraz majątkowe, czyli może na nim zarabiać. Chociażby z tego względu warto wiedzieć, jakie cechy musi spełniać dzieło, żeby zostało uznane za utwór i od kiedy działa ochrona praw twórcy.

Jakie cechy musi mieć utwór?

• Żeby dzieło zostało uznane za utwór, musi:
• być rezultatem pracy człowieka,
• być przejawem działalności twórczej, czyli stanowić rezultat działania kreacyjnego,
• mieć indywidualny charakter, czyli być oryginalne,
• zostać ustalone w dowolnej postaci, czyli uzewnętrznione tak, aby potencjalnie mogły się z nim zapoznać osoby trzecie.

☝️ Indywidualnego charakteru nie należy utożsamiać z nowością.

Utworem może być również kompilacja przygotowana na podstawie powszechnie dostępnych danych, o ile ma znamiona oryginalności – np. wykorzystano w niej oryginalny sposób przedstawienia treści. 

✨Za utwór uznaje się każdy oryginalny przejaw działalności twórczej człowieka.✨

W dobie sztucznej inteligencji pierwszy z wymienionych punktów ma szczególne znaczenie. Według obecnie obowiązujących przepisów prawa tylko człowiek może stworzyć utwór.

Co może zostać uznane za utwór?

• Utworem może być m.in. dzieło:
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
• audiowizualne (w tym filmowe),
• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
• plastyczne,
• fotograficzne,
• lutnicze,
• wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne.

To tylko przykłady. Ustawa nie zamyka katalogu dzieł, które mogą zostać uznane za utwory. Jeśli dobór i przedstawienie treści np. w zbiorach, opracowaniach czy bazach danych, ma charakter twórczy, je również traktuje się jak utwory.

Jakie kwestie nie wpływają na okoliczność powstania utworu?

Zastanawiasz się, czy masz odpowiednie kwalifikacje, wykształcenie albo doświadczenie, żeby tworzyć? Te kwestie nie są istotne.

Na okoliczność powstania utworu nie mają wpływu takie kwestie jak wiek, poczytalność czy wykształcenie twórcy. Jednocześnie w trakcie rozpatrywania, czy dzieło jest utworem w rozumieniu ustawy o prawie autorskim, nie zwraca się uwagi jego przeznaczenie, sposób wyrażenia ani wartość – może być zarówno wyłącznie estetyczna, jak i użytkowa lub naukowa.

Co nie jest utworem w rozumieniu ustawy?

To, co może nam się kojarzyć z procesem kreatywnym – wymyślanie pomysłów, koncepcji czy idei, nie będzie uznane za utwór. Dopiero materializacja pomysłu może być utworem. 

Ustawa jasno określa, co nie jest utworem i czego nie chroni prawo autorskie.

• Za utwór nie można uznać:
• odkryć naukowych,
• idei,
• procedur,
• metod i zasad działania,
• koncepcji matematycznych, 
• aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów,
• urzędowych dokumentów, materiałów, znaków i symboli,
• opublikowanych opisów patentowych lub ochronnych,
• prostych informacji prasowych. 

Tym samym np. pomysł na tekst piosenki nie będzie uznany za utwór, dopiero jego częściowa lub ukończona realizacja. 

Jednocześnie prawo autorskie nie obejmuje ochroną m.in. zasad gier komputerowych albo planszowych, zasad teleturniejów czy innych formatów telewizyjnych ani losów ludzkich i wydarzeń historycznych. 

📣 Sam pomysł to nie utwór i nie będzie objęty ochroną.

Jak długi powinien być utwór? 

Nie da się jednoznacznie powiedzieć, jak obszerne powinno być dzieło, żeby zostało uznane za utwór. Będą nim zarówno hasło reklamowe, 17-sylabowe haiku, logotyp, fragment piosenki, jak i 500-stronicowa książka czy pełnometrażowy film, o ile spełnią przesłanki wymienione na początku. 

Nie istnieją żadne ramy, które określają minimalną lub maksymalną obszerność utworu.

Od kiedy działa prawo autorskie?

Celowo wcześniej wymieniliśmy fragment piosenki, bo utwór, nawet nieukończony, staje się przedmiotem prawa autorskiego od momentu ustalenia. 

Kiedy dochodzi do ustalenia utworu? Ustalenie to uzewnętrznienie utworu w takiej formie, w której przynajmniej potencjalnie może dotrzeć do odbiorców, np. wygłoszenie tekstu piosenki przed grupą znajomych.

Co ważne, ustalenie nie musi być równoznaczne z utrwaleniem na jakimkolwiek nośniku np. na płycie. 

Zatem każdy ustalony utwór jest chroniony niezależnie od tego, czy został nagrany czy zarejestrowany w ZAiKS-ie. 

Po ustaleniu utworu twórcy przysługują autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe.

Ochrona przysługuje każdemu twórcy od momentu ustalenia utworu.

Co to są prawa autorskie? Przeczytaj tutaj [link do artykułu o majątkowych i osobistych]

Rejestracja utworu w ZAiKS-ie

Utwory słowno-muzyczne można zarejestrować w ZAiKS-ie. 

Po co rejestrować utwór w ZAiKS-ie? ZAiKS to organizacja zbiorowego zarządzania (OZZ), która w imieniu twórców udziela licencji na korzystanie z autorskich praw majątkowych do ich utworów, pobiera wynagrodzenia autorskie od wszystkich wykorzystujących ich twórczość w swojej działalności i wypłaca twórcom zebrane w ten sposób tantiemy. 

Samodzielna kontrola każdego przypadku użycia twórczości, za które autorowi należy się wynagrodzenie, jest w zasadzie niemożliwa. ZAiKS przejmuje ten obowiązek i zajmuje się kontrolowaniem tantiem.

‍

Warunkiem pierwszej rejestracji utworu jest:

- podpisanie umowy o współpracę z ZAiKS-em

- wcześniejsze rozpowszechnienie utworu, np. wykonanie publiczne, utrwalenie na nośniku audio lub audio-video, wprowadzenie do obrotu, nadawanie w mediach, wyświetlanie w kinach, umieszczenie w Internecie lub w serwisach streamingowych.