Prawo autorskie w czasach „kultury remiksu”

♦️ Prawo autorskie w czasach „kultury remiksu”

Według wielu badaczy i krytyków współczesności nastała era tzw. „kultury remiksu”, zjawiska polegającego na twórczym recyklingu istniejących, nierzadko zapomnianych utworów. Praktyka ta opiera się na przejmowaniu, zniekształcaniu i przerabianiu rozpoznawalnych elementów cudzej twórczości. Może mieć różne cele: od chęci nawiązania dialogu z dorobkiem innych artystów, przez oddanie im hołdu czy wydobycie ukrytych wątków, aż po czysto eksperymentalne działania artystyczne.

Lawrence Lessig, twórca pojęcia „kultury remiksu”, stwierdził, że: ‍

„remiksowanie jest esencją twórczości RW (Read/Write). Jest wyrazem wolności korzystania z ‘nowych i starych piosenek’ i tworzenia na ich podstawie. (...) należy przede wszystkim zdać sobie sprawę z tego, że twórczość RW nie konkuruje z remiksowanym oryginałem ani nie osłabia jego rynkowej pozycji. To są dobra komplementarne, nie konkurencyjne.”

🔍 Remiksy, re-edity, mashupy… czyli remiks niejedno ma imię

W praktyce muzycznej mianem remiksu można określić niemal każdą ingerencję w utwór źródłowy. Może to być ozdabianie lub przekształcanie melodii, dodawanie głosów, zmiana kontekstu rytmicznego, wprowadzanie nowych harmonii czy faktur. Twórca remiksu nie tylko modyfikuje istniejący materiał, lecz często również dodaje własne elementy. Te z kolei mogą przyjąć postać cytatu muzycznego lub sampla zaczerpniętego z innych utworów.

Zakres modyfikacji bywa bardzo różny. Część remiksów zachowuje dużą bliskość z oryginałem – różnią się jedynie drobnymi zmianami, jak usunięcie pewnych elementów, dodanie nowych partii czy zmiana tempa. Inne polegają na całkowitej przebudowie warstwy instrumentalnej, przy pozostawieniu oryginalnej ścieżki wokalnej.

W hip-hopie remiks najczęściej polega na podmianie beatu i dodaniu nowej zwrotki. W muzyce elektronicznej typowe jest wzmocnienie lub przeobrażenie partii basowej; w stylach takich jak drum & bass rytm ulega znacznemu przyspieszeniu lub wzbogaceniu o nowe elementy perkusyjne, co wpływa na ogólną dynamikę utworu.

Szczególnym przypadkiem remiksu jest tzw. re-edit, czyli rearanżacja lub ponowny montaż istniejącego nagrania. W praktyce oznacza to rozłożenie utworu na części i ponowne jego „złożenie” w zmodyfikowanej formie — przykładowo poprzez zapętlenie wybranych segmentów rytmicznych, usunięcie chórków lub wprowadzenie zmian, które uczynią utwór bardziej przystosowanym do kontekstu klubowego. Popularność zyskały też sample zapożyczane z klasycznych już dziś kompozycji, których rozpoznawalność może zwiększyć atrakcyjność re-editu. O ile dawniej tworzenie takich wersji wymagało ręcznego cięcia i sklejania taśmy, dziś odbywa się to z pomocą oprogramowania komputerowego.

Stosunkowo nowym zjawiskiem są mashupy — utwory powstałe z połączenia fragmentów dwóch lub więcej istniejących piosenek. Nie zawierają one typowych elementów oryginalności w rozumieniu twórczości artystycznej, a ich istota sprowadza się do układu, zestawienia i aranżacji poszczególnych komponentów. Oryginalności mashupu, podobnie jak re-editu, można więc upatrywać w wyborze łączonych materiałów i sposobie ich zestawienia.

🤝 Co na to prawo autorskie?

Remiks, choć powszechnie stosowany przez twórców muzycznych, nie jest pojęciem języka prawnego. W polskim systemie prawnym nie posiada on definicji ustawowej, wobec czego zadaniem prawnika (i każdego twórcy remiksu, który chce działać legalnie) jest przyporządkowanie danego remiksu do istniejących kategorii prawa autorskiego. Mimo różnorodności technik i form, można jednak wskazać kilka kluczowych zasad, które będą dotyczyć wszystkich typów remiksów.

‍

‍1. Tworzenie remiksu to zawsze forma korzystania z cudzego utworu. Należy uzyskać zgodę wszystkich uprawnionych

• Jak wyjaśniano już w artykule „Ćwiczenie: Z czego składa się piosenka pod względem prawnym?”, każda piosenka to trójwarstwowy „konstrukt”, na który składa się:
• utwór (kompozycja lub tekst) – chroniony prawem autorskim i należący do twórców,
• artystyczne wykonanie utworu – objęte prawami pokrewnymi przysługującymi artystom wykonawcom,
• fonogram lub wideogram – czyli nagranie dźwiękowe bądź audiowizualne, do którego prawa pokrewne przysługują producentom.

Legalne wykorzystanie utworu wymaga więc uzyskania zgody wszystkich trzech grup uprawnionych do danego dzieła muzycznego, jako że stanowi wkroczenie w zakres ich praw majątkowych. Z pomocą przychodzą tu często organizacje zbiorowego zarządzania, które reprezentują poszczególne grupy uprawnionych (np. ZAiKS – autorów, SAWP i STOART – artystów wykonawców, ZPAV – producentów) i w ich imieniu udzielają licencji w zakresie praw majątkowych.

‍

2. Remiks może być opracowaniem

Większość remiksów wiąże się z istotnymi zmianami, które mogą prowadzić do powstania nowego utworu — tzw. opracowania (utworu zależnego). Opracowanie bazuje na cudzym dziele, ale posiada własny, twórczy wkład. Samo jego stworzenie nie wymaga zgody twórcy oryginału, jednak prawa twórcy opracowania określane są jako „prawa zależne”, gdyż rozporządzanie i korzystanie z opracowania wymaga zawsze zezwolenia twórcy utworu pierwotnego. Zezwolenie to można otrzymać wyłącznie od twórcy — organizacje zbiorowego zarządzania nie reprezentują autorów w tym zakresie.

Jeżeli więc chcemy móc jakkolwiek rozpowszechniać nasz remiks, np. poprzez jego publikację, nawet w celach niezarobkowych, na YouTube lub własnej stronie internetowej, musimy uzyskać zezwolenie wszystkich autorów utworu opracowanego — także, co istotne, autorów tekstu, nawet jeśli nasz remiks ma wyłącznie charakter instrumentalny. Uzyskanie zezwolenia od twórców utworu opracowywanego jest również warunkiem zgłoszenia opracowania do rejestracji w ZAiKS. Bez takiego zezwolenia tantiemy za eksploatację będą wypłacane wyłącznie twórcom utworu pierwotnego.

Przepisy o opracowaniu nie mają zastosowania do praw pokrewnych. Nie ma więc obowiązku uzyskania zezwolenia od artystów wykonawców czy producentów. Jednakże wykonawcy zachowują osobiste prawa sprzeciwiania się jakimkolwiek wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianom wykonania, które mogłyby naruszać ich dobre imię. Może to mieć znaczenie np. wtedy, gdy wokal artysty zostaje wyrwany z kontekstu i zapętlony w sposób nadający mu wydźwięk ironiczny, nieprzyzwoity lub inny sposób uderzający w dobre imię wykonawcy.

‍

Prawo autorskie nie przyznaje szczególnej ochrony praw osobistych producentów związanej z wykorzystaniem fonogramów i wideogramów. Korzystają tylko ze standardowej ochrony dóbr osobistych, jaka przysługuje wszystkim na mocy ogólnych zasad prawa cywilnego.

‍

3. Remiks może być utworem z zapożyczeniami

Pojęcie „utworu z zapożyczeniami” nie występuje w przepisach, ale jest użyteczne dla opisania utworów, które przejmują fragmenty innych utworów w zakresie na tyle niewielkim, że nie wystarczy on do uznania ich za opracowania. Jednocześnie sposób wykorzystania zapożyczeń nie mieści się w ramach tzw. prawa cytatu.

Ten przypadek ma szczególne znaczenie, gdy artysta remiksuje własny utwór (a zatem nie musi zazwyczaj uzyskiwać licencji i zezwoleń, o których mowa powyżej), dodając np. sample pochodzące z cudzych kompozycji. Jak omówiono w artykule „Czym jest sampling i jak legalnie samplować?”, wykorzystanie sampli również wymaga zgody wszystkich uprawnionych do utworu źródłowego: autorów, wykonawców i producentów fonogramów. Warto też pamiętać, że prawami pokrewnymi producentów fonogramów lub wideogramów chronione są także pierwsze utrwalenia dźwiękowe, które nie są utworami (np. nagranie śpiewu ptaków).

Co istotne, poza licencją na prawa majątkowe, należy także uzyskać bezpośrednio od twórcy osobną zgodę na włączenie cudzego utworu do swojego. Wynika to z autorskich praw osobistych chroniących m.in. nienaruszalność treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania. Natomiast artyści wykonawcy, jak już wspomniano, mogą sprzeciwiać się jakimkolwiek wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianom wykonania, które mogłyby naruszać jego dobre imię. 

‍

W sytuacjach budzących kontrowersje, np. wykorzystania fragmentu pieśni religijnej w utworze kapeli blackmetalowej, należy się więc liczyć z ewentualnymi roszczeniami z tytułu naruszenia dóbr osobistych.

4. Połączenie utworów w ramach mashupu też wymaga zgody

W przypadku mashupów zastosowanie mają wszystkie wspomniane już wyżej zasady. Konieczne jest uzyskanie zarówno licencji na korzystanie w zakresie praw majątkowych, jak i odrębnej zgody na połączenie utworów, jako że takie działanie wchodzi już w zakres ochrony praw osobistych autorów i artystów wykonawców.

Jeżeli mashup wykazuje cechy twórczości oryginalnej, może on kwalifikować się jako opracowanie. Wówczas obowiązuje konieczność uzyskania zezwolenia od wszystkich autorów połączonych utworów źródłowych, żeby móc korzystać z takiego utworu, w tym czerpać z niego przychody.

❓ Czy istnieje dozwolony użytek dla remiksów?

Choć prawo autorskie przewiduje wyjątki w postaci tzw. dozwolonego użytku, ich zastosowanie w odniesieniu do remiksów jest ograniczone i budzi wiele kontrowersji. Stosowanie każdego wyjątku od zasady, jaką jest szeroka ochrona praw twórców, artystów wykonawców i producentów fonogramów lub wideogramów, wymaga, by interpretować przepisy o dozwolonym użytku w sposób restrykcyjny.

W debacie często przywołuje się możliwość posłużenia się na potrzeby remiksów lub samplingu przepisami wprowadzającymi wyjątki dla parodii, pastiszu, karykatury oraz tzw. prawa cytatu.

Tymczasem większość remiksów nie mieści się w klasycznych ramach parodii czy karykatury. Podobnie będzie zapewne również w przypadku pastiszu, którego definicję próbują obecnie doprecyzować unijne sądy.

• Opinia doradcza rzecznika generalnego sugeruje, że powołanie się na ten wyjątek powinno spełniać łącznie trzy warunki:
• (1) nawiązanie do oryginału poprzez przejęcie jego „języka estetycznego”
• (2) zauważalną odmienności względem pierwowzoru
• (3) zamiar twórcy pastiszu, aby był on postrzegany jako imitacja pierwowzoru.

Warto dodać, że omawiana sprawa toczy się na tle sporu dotyczącego legalności wykorzystania w piosence niemieckiej raperki Sabriny Setlur pt. „Nur mir” sampla w postaci trwającej blisko dwie sekundy sekwencji rytmicznej pobranej z utworu „Metall auf Metall” członków zespołu Kraftwerk, co mogło stanowić naruszenie ich praw pokrewnych do fonogramu. 

‍

Prawo cytatu wymaga z kolei, by wykorzystanie fragmentów cudzych utworów było uzasadnione konkretnym celem — takim jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczości. Zgodnie z orzecznictwem sądów unijnych, wykorzystanie sampli muzycznych nie mieści się co do zasady w ramach „praw gatunku twórczości”. Korzystanie z sampli powinno mieć także na celu nawiązanie dialogu z samplowanym utworem. Wykorzystywany sampel musi być jednocześnie rozpoznawalny w dziele, do którego jest włączany. Zdecydowana większości remiksów posługuje się samplami wyłącznie w celach estetycznych, co nie spełnia kryteriów wypracowanych przez Trybunał Sprawiedliwości UE.

‍

Trzeba również pamiętać, że powołując się na przepisy o dozwolonym użytku, każde wykorzystanie w ramach wyjątku wiąże się z obowiązkiem oznaczenia autora i źródła wykorzystanego utworu. 
‍

Źródła (i jednocześnie lista lektur dla chętnych):

1.Górska-Jankowska, Aleksandra. „Prawnoautorska klasyfikacja remiksu”. Acta Iuris Stetinensis 42 (2023): 25–43. LINK

2.Lessig, Lawrence: Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, przeł. Rafał Próchniak, Warszawa 2009

3.Maryniak, Łukasz. „Legalność samplingu muzycznego w świetle polskiego prawa autorskiego”. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 84, nr 4 (2022): 121–36. LINK.

4.Szatkowska, Ewa Rozdział I UTWÓR JAKO PRZEDMIOT PRAWA AUTORSKIEGO. ZAGADNIENIA PODSTAWOWE [w:] Prawo autorskie w praktyce. O prawach twórców i odbiorców utworów, red. E. Szatkowska, Warszawa 2022

‍