Wprowadzenie do wyjątków i ograniczeń w prawie autorskim

♦️ 1. Monopol prawnoautorski i jego granice

Monopol prawnoautorski – z tym pojęciem można się bardzo często spotkać w dyskusjach i literaturze poświęconych prawom twórców. Co ono dokładnie oznacza? Zgodnie z art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej pr.aut.), twórcy, w momencie stworzenia utworu, przysługuje wyłączne prawo do korzystania z niego i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji, a także do otrzymywania wynagrodzenia za korzystanie z tego utworu jeżeli ta sama ustawa nie stanowi inaczej. 

Właśnie to ostatnie stwierdzenie – jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, jest kluczowe w kontekście wyjątków i ograniczeń prawa autorskiego, bo właśnie ustawą można określić granice monopolu autorskiego, a czasem całkowicie wyłączyć jego stosowanie. 

Wyjątki i ograniczenia są to więc dozwolone prawem sytuacje, w których korzystanie z utworów nie wymaga zgody autorów, a w większości przypadków, nie wymaga też uiszczenia opłat za korzystanie z utworów. Zarówno w krajowych porządkach prawnych, jak i w traktatach międzynarodowych z zakresu prawa autorskiego przewiduje się, że istnieją sytuacje, w których możliwość zakazania przez autora korzystania z jego twórczości godziłaby w słuszne interesy indywidualnych użytkowników lub ogółu społeczeństwa. Warto podkreślić, że w zakresie tzw. dozwolonego użytku prywatnego i publicznego system prawa amerykańskiego istotnie różni się od innych systemów prawnych, wprowadzając obok (mniejszego) katalogu wyjątków i ograniczeń, doktrynę tzw. dozwolonego użytku (ang. fair use). 

🔍 2. Test trójstopniowy – fundament wyjątków i ograniczeń

Zanim przystąpimy do omówienia poszczególnych wyjątków i ograniczeń, spróbujmy przyjrzeć się ogólnym zasadom zawartym w polskiej ustawie, odnoszącym się do wszystkich form dozwolonego użytku. Ukształtowały się one już na gruncie pierwszego międzynarodowego aktu prawnego poświęconego prawom autorskim – Konwencji Berneńskiej i są odzwierciedlone w pozostałych traktatach międzynarodowych z tej dziedziny, a także w prawie unijnym i przepisach krajowych. Wspólnie określane są jako tzw. test trójstopniowy.

Te trzy zasady są następujące:

• ‍
• Katalog szczególnych przypadków, ustanowiony w ustawie – dozwolony użytek musi dotyczyć wyłącznie określonych, wskazanych w prawie, przypadków. Katalog ten powinien być rozumiany ściśle – nie można go stosować do sytuacji, które użytkownikowi wydają się podobne lub nawet analogiczne, ale nie identyczne ze  wskazanymi w przepisach. Nie wolno tworzyć nieznanych ustawie nowych wyjątków i ograniczeń. Polski katalog dozwolonego użytku jest wyjątkowo szeroki – obejmuje aż 27 sytuacji, w których korzystanie nie wymaga zgody uprawnionych, a jedynie w 4 przypadkach uprawnionym należy się za takie korzystanie wynagrodzenie, a w jednym przypadku rekompensata (dozwolony użytek osobisty i przepisy o opłacie od czystych nośników i opłacie reprograficznej).
• Dozwolony użytek nie może szkodzić normalnej eksploatacji utworu – czyli korzystanie z wyjątku lub ograniczenia nie może stwarzać sytuacji, w której utwór nie może być dalej eksploatowany, albo w znaczący sposób ograniczać korzystanie z niego i pobieranie przez twórcę spodziewanych z tego tytułu przychodów. Dozwolony użytek nie może stanowić konkurencji z normalną eksploatacją utworów.
• Dozwolony użytek nie może w sposób nieuzasadniony godzić w interesy autora. Chodzi tu o interesy ekonomiczne, czyli potencjalną utratę przychodów z eksploatacji. Jest to warunek trudny do spełnienia, ponieważ w literaturze podkreśla się, że co do zasady każdy wyjątek od monopolu autorskiego szkodzi interesom autora, ważne jest jednak, żeby naruszenie tego interesu było jak najmniejsze w kontekście celu, jaki realizuje wyjątek, chroniąc uzasadnione interesy innych osób.

⚖️ 3. Ochrona praw osobistych w ramach dozwolonego użytku

Wskazane trzy elementy testu muszą być spełnione łącznie, aby dana postać użytku została zakwalifikowana jako dozwolona. Gdyby w konkretnym przypadku zastosowania wyjątku lub ograniczenia którykolwiek z wskazanych wyżej wymogów został zakwestionowany, oznaczałoby to brak możliwości korzystania z danej postaci użytku.

Poza testem trzystopniowym, który w polskiej ustawie jest realizowany poprzez cały katalog wyjątków i ograniczeń oraz, odnoszący się do nich wszystkich, art. 35 pr.aut. istotne jest zabezpieczenie praw osobistych autorów, w związku ze stosowaniem wyjątków i ograniczeń. Służy temu art. 34 pr. aut, który wymaga, żeby przy korzystaniu z utworów w ramach wszystkich form dozwolonego użytku wymieniać imię i nazwisko autora oraz źródło, z którego utwór pochodzi (np. tytuł książki, filmu). Przepis zakłada jednak, że niektóre sposoby korzystania, wskazane jako wyjątki i ograniczenia, mogą uniemożliwiać podanie tych danych identyfikacyjnych, albo nawet ich uzyskanie.

Na pewno niezbędne jest podanie autorstwa i źródła np. w przypadku tzw. prawa cytatu, korzystania z utworów dla celów badawczych i naukowych czy przedruków prasowych. Z drugiej strony np. idea parodii, która również stanowi podstawę ograniczenia prawa autorskiego, zakłada raczej, że odbiorca utworów parodiujących inne utwory raczej domyśli się, o jakie utwory lub twórców chodzi, niż to, że zostaną mu one literalnie wskazane. Należy w każdym przypadku przyjrzeć się technicznej możliwości podania autorstwa.

Może się również pojawić sytuacja, w której jakiś utwór został opublikowany anonimowo. Wówczas, nawet w wypadku prawa cytatu czy innych wyjątków, w ramach których należałoby racjonalnie przyjąć, że autorstwo musi być wskazane, identyfikacja musi się ograniczyć do tytułu i źródła utworu. Również te ostatnie dane mogą się okazać niemożliwe do zdobycia, ale użytkownik powinien i w takich przypadkach wykazać się starannością i chociaż podjąć próbę ich ustalenia. 

💰 4. Nieodpłatność i przypadki wymagające wynagrodzenia

Kolejną zasadą, która również została zawarta w przepisie art. 34 pr.aut. jest nieodpłatność wyjątków i ograniczeń. Jak wspomniano wyżej, tylko 4 z długiej listy wyjątków wskazanych w polskiej ustawie przewidują, że korzystanie z nich wymaga uiszczenia wynagrodzenia. Dotyczy to korzystania:

• ‍
• z aktualnych artykułów oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich (art. 25 ust. 2);
• w ramach cytatu w podręcznikach, antologiach i wypisach (art. 29 ust. 3);
• przez ośrodki informacji lub dokumentacji (art. 30 ust. 2);
• z utworów plastycznych oraz fotografii w encyklopediach i atlasach (art. 33 pkt 3).

Jak widać wymóg zapłaty wynagrodzenia twórcom za korzystanie z ich utworów bez zgody odnosi się głównie do rodzajów wyjątków, które co do zasady mają komercyjny charakter – czyli tych które, pozwalają użytkownikom zarobić. 

Kolejną zasadą dotyczącą wyjątków i ograniczeń jest, że ich katalog ma odpowiednie zastosowanie, na podstawie art. 100 pr. aut. również do praw pokrewnych, także z uwzględnieniem trójstopniowego testu. Oznacza to, że przykładowo realizacja filmu dokumentalnego, analizującego krytycznie np. technikę choreograficzną czy metodę aktorską, nie wymaga uzyskania zgód nie tylko autorów choreografii czy sztuk lub filmów, ale też na wykorzystanie fragmentów rejestracji artystycznych wykonań. 

🤝 5. Brak sztywnych limitów objętości dozwolonego użytku

Trzeba także pamiętać, że, właściwie poza jednym wyjątkiem, który określa maksymalny procent objętości utworu, który może być zwielokrotniony do celów zilustrowania nauczania (25%), nie istnieją ścisłe zasady wskazujące, że wykorzystanie konkretnej długości czy objętości utworu można z założenia uznać za spełniające warunki dozwolonego użytku. 

Często spotykane stwierdzenia, że z określonej długości fragmentu utworu (np. słynne „30 sekund”) można korzystać zawsze, bez konieczności pytania o zgodę uprawnionych czy zapłaty wynagrodzenia nie ma żadnego potwierdzenia w prawie. Każdorazowe powoływanie się na wyjątek czy ograniczenie prawa autorskiego musi być rozpatrywane w kontekście konkretnej sytuacji, biorąc pod uwagę zasady testu trójstopniowego i konieczność podjęcie wg możliwości technicznych i faktycznych starań, żeby prawidłowo oznaczyć autorów i artystów wykonawców. 

Najważniejsze postaci wyjątków zostaną omówione w kolejnych artykułach.