Dozwolony użytek osobisty – czym jest i dlaczego ma znaczenie

❓ 1. Dozwolony użytek osobisty – czym jest i dlaczego ma znaczenie?

Pożyczasz płyty winylowe kuzynowi? Czytasz dzieciom książki na dobranoc? Oglądasz na kanapie z przyjaciółmi film z wyświetlany z twojego rzutnika albo popularny koncert sylwestrowy w telewizji? Kserujesz fragment magazynu i dajesz go mamie albo wysyłasz plik z ebookiem przyjaciółce? Gdyby nie przepisy o dozwolonym użytku osobistym każda ta czynność wymagałaby zgód autorów tych utworów, a część z nich także zgód artystów wykonawców, producentów fonogramów i wideogramów, nadawców telewizyjnych i radiowych czy wydawców niektórych książek i prasy.

Brzmi absurdalnie? Tak by się mogło wydawać, ale jednak korzystanie osobiste, w tym dzielenie się utworami z najbliższymi, wkracza w tzw. monopol prawnoautorski, czyli wynikające z art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyłączne prawo autora do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu, i tym samym stanowi naruszenie autorskich praw majątkowych.

• Jednak dzięki przepisów art. 23 tej ustawy bezprawność takiego naruszenia jest wyłączona. Stanowi on, że:
• 1.  Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym.
• 2.  Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

💡 2. Geneza i uzasadnienie dozwolonego użytku osobistego

Przepisy o dozwolonym użytku osobistym pojawiły się już w pierwszej polskiej ustawie o prawie autorskim z 1926 r. Uzasadnieniem dla ich wprowadzenia przede wszystkim praktycznie całkowita niemożliwość uzyskiwania każdorazowo zgód od uprawnionych dla takiego korzystania, niemożliwość ścigania tego sposobu naruszeń praw autorskich, a także kwestie prawa do prywatności użytkowników.

W latach 20 XX w. ta sfera nieautoryzowanego korzystania z utworów nie stanowiła też dużego zagrożenia dla interesów twórców, czyli nie można było tu mówić o naruszeniu jednego z warunków trójstopniowego testu, o którym piszemy tutaj.

To się jednak zmieniło wraz z rozwojem technologicznym i dostępnością urządzeń służących do kopiowania czy wymieniania się utworami. Dlatego aby przywrócić równowagę między interesami uprawnionych a użytkowników, którzy w znacznie szerszy sposób mogą korzystać z utworów w ramach użytku prywatnego, wprowadzono opłaty kompensacyjne – tzw. opłaty od czystych nośników (o których piszemy tu) i opłaty reprograficzne. 

Spróbujmy przyjrzeć się więc poszczególnym elementom wyjątku dozwolonego użytku osobistego, bo brzmienie polskiego przepisu nie do końca ułatwia jego interpretację.

⚖️ 3. Kto może korzystać z dozwolonego użytku osobistego

Z wyjątku może korzystać tylko osoba fizyczna, niezależnie od wieku czy zdolności do czynności prawnych. Z tego wyjątku nie może korzystać więc żadna osoba prawna – firma, instytucja prywatna czy publiczna czy pracodawca – nawet na rzecz pracowników – osób fizycznych. 

Przepis mówi nie tylko o korzystaniu osobistym – w rozumieniu nie tylko pojedynczej osoby, ale kręgu osób.  Znajdują się w nim z założenia krewni i powinowaci, niezależnie od stopnia czy linii, czyli nawet dalecy kuzyni, czy pasierbowie, jednak powszechnie w komentarzach do tego przepisu podkreśla się, że takie osoby muszą pozostawać w stałej i bliskiej relacji, w której trudno jest wykluczyć, że wspólnie korzystają z utworów. Czyli sporadyczne widzianą ciotkę trudno uznać za znajdującą się w kręgu osób mogących korzystać z tego wyjątku. 

Również w przypadku stosunku towarzyskiego, musi się on wiązać z częstymi kontaktami, silnymi więziami emocjonalnymi i wspólnym przebywaniem, w trakcie którego naturalne jest dzielenie się swoimi zasobami dóbr kultury. Musi być to relacja bliższa niż na przykład między przebywającymi w jednym pokoju pracownikami, którzy oczywiście mogą stać się na tyle bliskimi przyjaciółmi, żeby warunek przepisu został spełniony. Przepis nie ogranicza liczby osób, które tworzą krąg uprawniony do korzystania z dozwolonego użytku osobistego. Tak długo, jak nawet kilkanaście osób wiążą realne więzi emocjonalne i wspólnie spędzany czas, wytyczne art. 23 ustawy są realizowane.

💎 3. Zakres korzystania – co wolno w ramach użytku osobistego

Beneficjenci tego wyjątku mają praktycznie prawo do wykorzystania każdego rodzaju utworów (z włączeniami, o których wspomnimy niżej) na wszystkich polach eksploatacji, jednak tylko w ramach wskazanej wyżej grupy osób.

Można więc utwory kopiować, nagrywać (w trakcie koncertu czy z radia), wykonywać – np. jako rodzinny chór, wyświetlać, użyczać egzemplarze. Pewne wątpliwości budzą dwa określenia z ust. 2 art. 23 – pojedynczy egzemplarz. Wskazywać by one mogły, że korzystanie z dozwolonego użytku prywatnego jest, po pierwsze, ograniczone wyłącznie tylko do fizycznych kopii utworów (definicja egzemplarza), a w dodatku tylko do pojedynczych kopii. W literaturze prawnej powszechnie panuje jednak opinia, że takie interpretowanie przepisu byłoby niezgodne z jego ideą.

Dlatego ograniczenie do pojedynczych egzemplarzy jest raczej wskazówką, żeby w ramach wyjątku nie kopiować utworów masowo, tylko rozsądnie – w ramach wskazanego kręgu osób pozostających w związku osobistym. Poza wyjątkiem znajdują się wszelkie rodzaje korzystania z utworu poprzez jego rozpowszechnianie poza kręgiem najbliższych – publiczne wykonanie, publiczne udostępnianie w internecie czy wyświetlanie dla większej liczby nie połączonych żadną prywatną więzią odbiorców. 

Korzystający z dozwolonego użytku osobistego mogą wykonywać kopie utworu samodzielnie, ale, na podstawie przepisów o tzw. opłacie reprograficznej (art. 20¹ ustawy o prawie autorskim), może też zlecić wykonanie kopii w punkcie ksero. 

📍 4. Cel korzystania z utworów

Przepis o dozwolonym użytku osobistym nie ogranicza celu korzystania z utworów. Może więc być to korzystanie dla czystej rozrywki, nauki czy tworzenia kolekcji. Należy jednak pamiętać, że cel korzystania nie może być zarobkowy – z korzystania prywatnego z utworów nie można uzyskiwać żadnych korzyści. Osoba fizyczna nie może powoływać się na dozwolony użytek osobisty jeśli wykorzystuje utwory do prowadzenia własnej działalności gospodarczej.

❗️ 5. Ograniczenia ustawowe dozwolonego użytku osobistego

Zgodnie z treścią przepisu art. 23 na podstawie dozwolonego użytku osobistego nie można zbudować budynku na podstawie cudzego (czyli nie zamówionego dla siebie) utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego. Taki projekt budynku można natomiast np. skopiować na podstawie tego rodzaju dozwolonego użytku, jeśli np. kolekcjonuje się projekty architektoniczne. 

Przepis wyłącza też korzystanie prywatne z elektronicznych baz danych, chyba, że korzystanie to ma służyć własnemu rozwojowi naukowemu i poszerzaniu wiedzy, ale nie realizowanemu dla celów zarobkowych. 

Osobisty użytek nie odnosi się również do programów komputerowych, dla których szczególne przepisy w art. 75 ustawy o prawie autorskim tworzą własny katalog dozwolonego korzystania prywatnego.

🔺 6. Czego nie można uznać za dozwolony użytek osobisty

Powszechnie w literaturze komentującej dozwolony użytek prywatny za przykłady wykraczające poza jego zakres wskazuje się np.:

• ‍
• Kluby zainteresowań – ponieważ raczej nigdy wszystkich ich członków nie łączą więzi osobiste, a tylko pasja i zainteresowanie
• ‍Partie polityczne – gdzie zwykle fundamentem i podstawą istnienia jest wspólnota poglądów, a nie emocjonalne przywiązanie wzajemne wszystkich członków
• ‍Fora internetowe – nawet jeśli są zamknięte dla szerszego grona odbiorców, to również nie można zakładać, że wszyscy ich uczestnicy pozostają w opisanym wyżej stosunku osobistym
• ‍P2P – ten już mniej popularny sposób wymiany plików w sieci był często przez jego obrońców wskazywany jako dozwolony użytek, ponieważ mieści się w nim samo pobieranie plików z utworami na własne serwery. Jednak konstrukcja sieci P2P powoduje, że w momencie pobierania plików następuje ich automatyczne udostępnienie użytkownikom, co wykracza poza zakres dozwolonego użytku. 
• ‍Zespół na weselu – żeby uznać jego występ za dozwolony użytek prywatny, każdy z jego członków powinien pozostawiać z każdym uczestnikiem wesela w bliskiej relacji osobistej. Wesele – czyli zazwyczaj spotkanie znajomych, bliższej i dalszej rodziny, która widuje się wyłącznie przy takich okazjach, nie mieści się w definicji kręgu osób objętych dozwolonym użytkiem osobistym.